Publikacja „1863-1864. Pamiętamy” autorstwa Piotra Kacprzaka, wydana w 2023 r. przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Radomiu i Świętokrzysko-Radomski Oddział Polskiego Towarzystwa Leśnego jest szczegółowym opracowaniem na temat Powstania Styczniowego na terenie RDLP w Radomiu.

Jest to opracowanie dwutomowe. W publikacji zawarto następujące części: Tom I: Wstęp; Zanim wybuchło Powstanie Styczniowe; Sytuacja w Królestwie Polskim; Sytuacja w województwie sandomierskim i krakowskim w latach 1860-1862; Bitwy i potyczki Powstania Styczniowego w województwie sandomierskim i krakowskim; Wykaz literatury; Tom II: Inne miejsca pamięci Powstania Styczniowego; Dowódcy oddziałów powstańczych w województwie sandomierskim i krakowskim; Znani powstańcy styczniowi; Działacze cywilni okresu Powstania Styczniowego; Gospodarka leśna w okresie powstania styczniowego.

O dostępność publikacji należy pytać w biurze RDLP w Radomiu.

Tak we wstępie do publikacji pisze autor Piotr Kacprzak:

Każda rocznica ważnego wydarzenia w historii kraju, narodu, regionalnych i lokalnych społeczności przywraca pamięć, która jest inspiracją, nie tylko do uroczystego ich świętowania, ale także źródłem licznych inicjatyw prowadzących do upamiętnienia. Formy upamiętnienia mogą być różne. Są to: tablice, pomniki, obeliski, krzyże. Do nich należy zaliczyć także dbałość o już istniejące miejsca pamięci, a w szczególności mogiły, w których pochowani zostali znani z imienia i nazwiska lub bezimienni bohaterowie polegli za Ojczyznę. Ich odnowienie i nadanie im nowego wyglądu świadczy o pamięci i szacunku. Kolejnymi obiektami są krzyże, obeliski i pomniki znajdujące się w miejscach toczonych walk, którym także należy nadać nowy wygląd. Wszystkie inicjatywy są przejawem pamięci i szacunku.

W Polsce pamięć o powstaniu styczniowym trwa niemal od chwili jego wybuchu. Pierwsze miejsca bitew, pierwsze mogiły, miejsca stacjonowania oddziałów i miejsca straceń były zapamiętywane przez lokalne społeczności, a gdy przyszła I wojna światowa i Rosjanie opuścili Polskę, rozpoczął się proces ich dokumentowania. Stawiane były najczęściej krzyże, a szczątki poległych powstańców przenoszono na cmentarze.

Po odzyskaniu niepodległości, 21 stycznia 1919 roku, Naczelny Wódz – Józef Piłsudski – wydał rozkaz okolicznościowy, w którym zaliczył do szeregów wojska wszystkich weteranów 1863 roku z prawem noszenia w dni uroczyste munduru wojsk polskich. W tym samym dniu podpisał on także rozkaz specjalny, zgodnie z którym weterani powstania styczniowego uzyskali uprawnienia żołnierzy wojska polskiego. 18 grudnia 1919 roku uchwalona została ustawa przyznająca stopnie i prawa oficerskie weteranom 1831 i 1863 roku. Na jej podstawie nadano powstańcom – szeregowym żołnierzom – stopień podporucznika Wojsk Polskich, oficerów zaś awansowano na wyższy stopień oficerski. Specjalnie powołana komisja weryfikacyjna przyznała 3644 osobom prawa weteranów. Weterani korzystali z wszystkich praw i przywilejów oficerów armii czynnej, z wyjątkiem stałego uposażenia służbowego, gdyż to zastępowała dożywotnia pensja przyznana 2 sierpnia 1919 roku.

Na dzień 2 stycznia 1920 roku Józef Piłsudski wyznaczył pierwsze posiedzenie Kapituły Orderu Virtuti Militari i tego też dnia Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari odznaczonych zostało pierwszych 59 powstańców-weteranów. 5 sierpnia 1921 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej Marszałek Józef Piłsudski odznaczył Orderem Virtuti Militari kolejnych 10 weteranów.

Ustawa o Orderze Virtuti Militari przyznawała weteranom 1863-1864 roku prawo do rocznej pensji orderowej w wysokości 300 złotych. Ponadto przysługiwał im tytuł kawalera Orderu Virtuti Militari odnośnie klasy oraz określone przywileje: prawo pierwszeństwa przy przyjęciu do korpusu inwalidów, przy nadaniu ziemi, przy obsadzaniu posad rządowych i przy przyjmowaniu dzieci odznaczonych na miejsca stypendialne w rządowych zakładach wychowawczych.

Rozkazem ministra spraw wojskowych z 7 listopada 1922 roku szeregowi wszystkich stopni oraz oficerowie i urzędnicy wojskowi obowiązani byli do oddawania honorów weteranom wyższego i równego stopnia.

Tyle zrobił Marszałek dla żyjących.

Niezależnie od pamięci o żyjących weteranach 1863-1864 roku realizowana była akcja odnawiania lub usypywania mogił powstańców styczniowych pochowanych na różnych cmentarzach. W Województwie Kieleckim prowadziła ją Okręgowa Dyrekcja Robót Publicznych w Kielcach. Dzięki niej udało się ocalić od zapomnienia oraz przywrócić pamięci i opiece wiele mogił.

3 sierpnia 2012 roku Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę ustanawiającą rok 2013 Rokiem Powstania Styczniowego. W uchwale zwrócił się do instytucji państwowych i samorządowych wszystkich szczebli o godne uczczenie tej doniosłej rocznicy.

8 lutego 2023 roku Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął kolejną uchwałę w sprawie upamiętnienia 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego. Rocznica ta stała się ponownie okazją do pamięci o tamtych czasach i bohaterach walk narodowo-wyzwoleńczych. Odsłonięte zostały nowe tablice, pomniki, odnawiane mogiły i miejsca pamięci.

Zasięg niniejszej publikacji odnosi się do obszaru działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu, obejmującej prawie całe Województwo Świętokrzyskie, południową część Województwa Mazowieckiego (dawne Województwo Radomskie) oraz w nieznacznej części Województwo Łódzkie (Gmina Drzewica).

W momencie wybuchu Powstania Styczniowego na przeważającym obszarze wspomnianego terenu była to Gubernia Radomska (w administracji rosyjskiej), która według Rządu Narodowego i władz powstańczych dzieliła się na Województwo Sandomierskie i Krakowskie. Oba województwa graniczyły z Austrią (Galicją), skąd napływały na teren działań powstańczych kolejne oddziały powstańcze.

Szczególne znaczenie dla prowadzenia walk o wyzwolenie narodowe, stacjonowania i szkolenia powstańców-ochotników miały lasy. Tutaj miały miejsce walki i potyczki, aczkolwiek regularne wojska rosyjskie unikały działań bojowych w takich warunkach.

Pamięć o latach 1863-1864 to nie tylko krzyże, tablice, pomniki i mogiły. To także liczne pamiątki związane z okresem przedpowstaniowym zgromadzone w kilku muzeach, stanowiące jednocześnie uzupełnienie atmosfery tamtego okresu czasu.

Mówiąc o pamięci o bohaterach lat 1863-1864 należy mieć w pamięci nie tylko Polaków, ale także Rosjan, Włochów, Francuzów, Niemców, Litwinów, którzy zasilili oddziały powstańcze, dezerterując najczęściej z wojska rosyjskiego czy austriackiego, narażając się w walce nie tylko na śmierć czy kalectwo, ale także na inne rodzaje kar, najczęściej karę śmierci.

Zasadniczym przesłaniem publikacji jest przedstawienie pamięci, jaką dla tamtego okresu czasu i licznych pamiątek istniejących w regionie ma lokalna i regionalna społeczność, reprezentowana przez samorządy, stowarzyszenia, instytucje państwowe czy osoby prywatne. Pamięć trwa już 160 lat, a każdy rok wnosi do niej nowe elementy. Swój udział w kreowaniu pamięci mamy również i my leśnicy. Na terenie lasów zarówno państwowych jak i niepaństwowych znajduje się kilkadziesiąt miejsc pamięci związanych z powstaniem styczniowym, o które należy dbać, a przy niektórych z nich rokrocznie odbywają się uroczystości o charakterze patriotyczno-religijnym, w których licznie uczestniczy lokalna i leśna społeczność.

Ostatni rozdział niniejszej publikacji poświęcony jest funkcjonowaniu gospodarki leśnej i życiu leśników tamtego okresu, kiedy to każda ze stron stała na stanowisku, że las i wszystkie płynące z niego dobra są ich własnością i tylko ta strona ma prawo do dochodów i rozporządzania lasem. Sytuacja po powstaniu styczniowym tworzyła nowe realia. Zwycięscy byli obdarowywani m.in. lasami, zaś włościanie służebnościami leśnymi i nadawaniem ziemi. Leśnicy natomiast bardzo często byli zwalniani z pracy. Takie były realia popowstaniowe.